Атопиялық дерматит

Атопиялық дерматит – терінің қабынбалы және созылмалы ауруы, ол мезгіл-мезгіл өршуімен, тұрақты қышуымен, сондай-ақ экземалық және лихеноидалық бөртпелердің пайда болуымен сипатталады. Атопиялық дерматитті аллергиялық экзема деп те атауға болады, өйткені келесі аурулар онымен бірге жүруі мүмкін:

• бронх демікпесі;
• тамаққа аллергия;
• аллергиялық ринит;
• конъюнктивит;
• ихтиоз^{1, 2}.

Атопиялық дерматит көбінесе балалық шақта дамиды (балалар арасында 15-30% жағдайда кездеседі); 10 жағдайдың 9-ы бала бір жасқа толғанша басталады. Аурудың ересектерде кездесуі — 2-10%. Әйелдер ерлерге қарағанда жиі зардап шегеді. Көбінесе оған ластану деңгейі жоғары және климаты суық ірі қалалардың тұрғындары тап болады³.

Атопиялық дерматит – иммунитетке тәуелді патология, ол терінің тосқауыл қою функциялары (суды ұстап тұру және көптеген аллергендер

мен микроорганизмдердің ағзаға енуіне жол бермеу) үшін жауап беретін құрылымдық тері ақуызы – филаггрин синтезіне жауап беретін ген мутациясына негізделген.

Дерматитпен ауыратын науқастарда филаггрин синтезі бұзылып, мүйізгек қабық жасушалары арасындағы байланыс үзіледі. Осыған байланысты тері ылғалды нашар ұстайды және кез келген сыртқы әсерлерді сезінгіш болады. Механизмі келесідей: патоген денеге зақымдалған тері арқылы енеді, ал иммундық жүйе иммуноглобулиндерді бөліп шығарады. Осы процестердің салдарынан атопиялық дерматит белгілері пайда болады⁴.

Генетикалық мутация атопиялық дерматиттің туындауының жалғыз себебі емес; ауру әртүрлі қоздырғыш факторлардың әсерінен де дамиды. Олардың ішінде көп таралғандары — аллергендер, олардың әсерінен иммундық жүйе төмендегі антиденелерді бөліп шығарады:

• тамақ аллергендері: сиыр сүті, цитрус жемістері, соя, бидай, теңіз өнімдері;
• тозаң атопендері: жусан, амброзия;
• шаң патогендері: төсек кенелері, жануарлардың жүні, шаң-тозаң, зең саңырауқұлақтары⁵.

Балалар мен ересектерде атопиялық дерматиттің дамуына кейбір азық-түлік түрлері (ысталған ет, тәттілер, ащы дәмдеуіштер, алкогольді сусындар), дәрі-дәрмектер (антибиотиктер, дәрумендер, сульфаниламидтер) және косметика құралдары (әтір, сәндік косметика) себеп болуы мүмкін.

Адамның дерматитке шалдығуына әкелетін факторлар сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Кейбір сыртқы факторлар туралы айтылды, бірақ оларға мыналар да жатады:

• климат жағдайлары;
• скипидар және ацетон сияқты еріткіштердің булары;
• зиянды еңбек жағдайлары;
• түтін және жебір заттардың улы буларының қоршаған ортаны ластауы⁵.

Ішкі факторлар асқазан-ішек және эндокринді жүйенің басқа ауруларымен, сондай-ақ вирус инфекцияларымен байланысты.

Көптеген ғалымдар атопиялық дерматиттің даму қаупі факторларына күшті эмоциялық стресс және гормондық өзгерістер жатады деп санайды⁶.

Атопиялық дерматиттің үш фазасы бар:

• сәбилік — 7-8 аптадан 1,5-2 жасқа дейін;
• балалық — 2 жастан 12–13 жасқа дейін;
• жасөспірімдік және ересек фаза — жыныстық жетілу басталғаннан ересек жасқа дейін ^{6, 7}.

Нәресте жаста басталған атопиялық дерматит жыныстық жетілгенге дейін, тіпті адам өмірінің соңына дейін, көбінесе әртүрлі уақытқа созылатын ремиссиялар түрінде жүреді. Әдетте симптомдары нәрестелік және ерте балалық шақта барынша айқын көрінеді. Нәрестелерде атопиялық дерматит симптомдары баста, маңдайда және бет ұшында, шынтақ пен тізе бүгілісінің сыртқы жағында құрғақ, қабыршақтанған және қышитын түйіндер түрінде пайда болады.

2 жастан асқан балаларда белгілері анағұрлым көбірек — тері бөртіп, қызарады, қабыршақтанады, сондай-ақ зақымдалған тері үнемі қышып, тұрпайыланып, қалыңдайды. Бұл жағдайда атопиялық дерматит шынтақ

пен тізе бүгілістеріне, білектерге, тобыққа, мойынға, бөксе қатпарларына әсер етеді. Аурудың 7-8 жаста және 12-14 жаста өршитіні байқалады⁸.

Ересектердегі симптомдарына келер болсақ, бұл жерде біз көпжылдық ремиссиядан кейін атопиялық дерматиттің эпизодтық сипатта өршитінін көреміз. Оларға келесі белгілер тән:

• қабынудың шынтақ немесе тізе бүгілістерінен, мойынның артқы жағынан басталып, қолға таралуы;
• терінің қатты қабыршақталып, айқын түрде құрғауы;
• үздіксіз қышуы⁸.

Аурудың ауырлығының үш дәрежесі бар екені белгілі1.

1. Жеңіл белгілері кезінде терінің аз бөлігі зақымдалады. Науқастардың үсті қышып, аздап мазалайды, ал асқынуы жылына екі реттен көп болмайды. Олардың әрқайсысы бір айдан аспайды және әдетте суық мезгілде басталады. Ремиссия 8-10 айға созылады, оған терапия жақсы әсер ете алады.
2. Ауырлық дәрежесі орташа болғанда бөртпелер көбірек таралады. Ауру 2-3 ай мерзімге 3-4 рет күшейеді, бұл науқастардың өмірін едәуір қиындатады. Бұл кезде ауру тұрақты сипатқа ие болып, терапияның әсері жеткіліксіз болады.
3. Бөртпелер жалпы немесе диффузиялық сипатқа ие болғанда, яғни олар бүкіл денеге таралғанда, ауру ауыр дәрежелі деп сипатталады. Асқынуы ұзаққа созылады, жылына 5 рет немесе одан да көп байқалады. Ремиссия кезеңдері сирейді және тек 1-1, 5 айға созылады. Бұл жағдайда адамдардың үсті-басы түгел қышып, ұйықтай алмайды. Терапия тиісті нәтижеге әкелмейді, науқастың күйін уақытша ғана жақсартады.

Қазіргі таңда атопиялық дерматитті анықтай алатын арнайы зертханалық талдау жоқ. Диагноз байқалған симптомдар мен аурудың ауырлық дәрежесін бағалау негізінде қойылады. Атопиялық дерматиттің ауыр жүруі бірқатар объективті және субъективті критерийлерді қамтитын SCORAD шкаласы бойынша анықталады. Объективті критерийлері — зақымның күші мен таралуы, субъективті критерийлері — күндіз және түнгі қышу қарқындылығы⁹.

Атопиялық дерматит диагнозын қою үшін аллергендерден туындайтын арнайы IgE класына жататын антиденелерді анықтау қажет. Осы мақсатта, бірақ пациентте бәсеңдетілген асқан сезімталдық анықталған жағдайда ғана, теріге аппликациялық сынақтар жүргізіледі.

Көбінесе атопиялық дерматит басқа аурулармен шатастырылады. Қатеге жол бермеу үшін төмендегі зертханалық зерттеулерді қолдана отырып, дифференциалдық диагностика жүргізіледі:

• тромбоциттер патологиясын анықтау;
• иммундық статусты анықтау;
• қабыршақ микроскопиясы⁹.

Кейде атопиялық дерматитті басқа патологиядан ажырату үшін бөртпенің орналасқан жерін бағалаған жеткілікті. Айталық, вульгарлы псориаз дененің бүгілетін аймақтарына таралады, ал атопиялық дерматиттің көріністері бүгілу аймақтарында орналасқан.

Егер атопиялық дерматит дұрыс емделмесе, ауру одан сайын дамиды және асқынуларға әкеледі¹. Көріністері сияқты, асқыну айқындығы мен ауырлық сипаты науқастың жасына тікелей байланысты. Сәбилік фаза үшін атопиялық дерматиттің кандидоз және Капошидің герпес тәрізді

экземасы сияқты асқынуы тән. Балалық шақта стафилококк түріндегі импетиго, контагиозды моллюск және созылмалы папиллома түріндегі вирустық инфекция байқалады. Ересек кезеңдегі асқыну дерматофитиялар мен кератомикоздар түрінде көрінеді¹⁰.

Емделмеген атопиялық дерматит пациенттің және оның отбасы мүшелерінің өмірінің сапасына айтарлықтай әсер етеді. Ең алдымен, терінің қышуы ұйықтауға және күнделікті істермен айналысуға кедергі келтіреді. Сондай-ақ ыңғайсыздық адамның сыртқы келбетімен байланысты — дерматит кезінде денеде айналадағы адамдардың сұрақтары мен алаңдаушылығын туғызатын қызыл дақтар пайда болады. Атопиялық дерматит жұқпалы болмаса да, адамдар науқастарға үрейленіп қарайды және оларға жуығысы келмейді. Пациенттер денедегі қабыну ошақтарын үнемі тырнағысы келіп тұрады, сондықтан олардың дене қалпы мен бет әлпеті айналадағы адамдарға біртүрлі және жағымсыз болып көрінеді. Мұның бәрі невроз симптомдарын және тіпті депрессияны тудыруы мүмкін.

Атопиктерге қатер төндіретін атопиялық дерматиттің негізгі асқынуы — бүкіл денені тырнақпен қасып тастауға байланысты инфекцияны жұқтыру¹⁰. Оның қоздырғышына бактерия, вирус немесе саңырауқұлақ жатады. Ағзаны инфекциядан қорғаудың бұзылуына байланысты даму ықтималдығы жоғары, өйткені тері тосқауылы тиімді жұмыс істемейді, ал микробқа қарсы пептидтер аз мөлшерде синтезделеді. Көбінесе бактериялық стрептококк немесе стафилококк инфекциясы қосылады.

Бұған жол бермеу үшін дерматитке қарсы тиісті терапия қажет.

Атопиялық дерматитті тиімді емдеу үшін терапия жүргізудің кешенді тәсілдемесі қажет. Ол келесі іс-шаралардан тұрады:

• теріні ылғалдандыру;
• дәрі-дәрмекпен емдеу: асқынған кезде – гормондық жақпамай мен кремдердің көмегімен қабыну мен қышуды жеңілдетеді, сондай-ақ ремиссияға қол жеткізуге бағытталған іс-шаралар.
• атопиялық дерматитті тудыратын факторларды анықтау және жою: тітіркендіргіштер, аллергендер, инфекциялық агенттер және эмоциялық стресс ^{7, 11}.

Атопиялық дерматитті дерматолог-дәрігер немесе аллерголог-дәрігер емдейді. Сондай-ақ балаларға педиатр-дәрігер кеңес бере алады.

Атопиялық дерматиттің профилактикасы біріншілік, екіншілік және үшіншілік сипатта болуы мүмкін. Аурудың дамуының, сондай-ақ оның өршуі мен асқынуының алдын алу үшін превентивті шаралар қажет. Айта кететін жайт, профилактиканың кепілдендірілген әдістері болмайды¹⁵.

Біріншілік профилактика

Ол қауіп факторларының әсеріне және іс жүзінде аурудың басталуына жол бермеу үшін жүргізіледі. Бұл – гипоаллергенді іс-шаралар кешені. Ол жүкті әйелдердің маңызды аллерген болып саналатын тамақты тұтынудан бас тартуын қамтиды. Түрлі аллергендерді немесе дені сау әйелдер үшін нақты аллергия туғызатын тамақты шектейтін диеталардың тиімділігі дәлелденбегенін білген маңызды. Оларға жүктілік және емізу кезінде мұндай диеталар қажет болмайды.

Балаларға қосымша тамақты 4 айдан бастап берген дұрыс, бұл ретте атопиялық дерматиттің тұқым қуалаушылық бойынша берілуі маңызды емес. Егер нәресте жасанды сүтпен қоректенетін болса және атопия қаупі жоғары болса, оған профилактикалық қоспалар немесе емдік әсері

бар қоспалар (жақсы гидролизделген) тағайындалады. Тәуекелі төмен топтағы балаларға мұндай қатаң шектеу қажет емес, оларға сиыр сүтінің ақуызы қосылған бейімделген сүт қоспалары тағайындалуы мүмкін¹⁶.

Темекі түтінінің жүкті әйел мен балаларға әсері болмайды. Әрине, шылым шекпеген жөн.

Үйдегі микроклиматты бақылап отыру керек: оңтайлы ылғалдылықты сақтаңыз, жақсылап желдетуді қамтамасыз етіңіз. Ылғалдылық атопияға бейім теріге зиянды әсерін тигізеді. Тозаңның әсеріне жол берілмейді. Әрине, оған мүлдем жол бермеу мүмкін емес. Дегенмен кейбір ережелерді сақтау керек6:

• HEPA-сүзгісі бар кондиционер болғаны жөн;
• аңызақ және жел кезінде терезелерді ашпаңыз, тек жаңбыр кезінде желдетіңіз;
• жел тұрған кезде үйден шықпаңыз;
• көшеден үйге кіргенде, душ қабылдап, үстіңіздегі бүкіл киімді жуып алыңыз.

Екіншілік профилактика

Белсенді қауіп факторларын жоюға бағытталған іс-шаралар жиынтығын қамтиды. Олардың белгілі бір жағдайлардағы әсері аурудың пайда болуына немесе өршуіне әкеледі. Мұндай факторларға жүйке жүйесінің шамадан тыс шаршауы, иммундық қорғаныстың төмендеуі, ағзаға түсетін шамадан тыс жүктеме жатады. Барлық ауруларды уақтылы емдеп, созылмалы инфекция ошақтарын тазартудың маңызы зоры. Стресс пен жағымсыз эмоцияларға берілмеуге тырысыңыз.

Үшіншілік профилактика

Алгоритмнің маңызды элементі жебір гигиеналық құралдарды пайдаланудан бас тарту болып саналады. Сабын, гель және құрамында хош иістендіргіш пен консерванттар бар басқа өнімдерді қолданудан бас тартқан дұрыс. Қатты матадан тігілген киімді киюге болмайды, сондай-ақ тершеңдікке мүлдем жол бермеңіз.

Теріні дұрыс күтудің және эмоленттерді пайдаланып ылғалдандырудың маңызы зор.

Вакцинация атопиялық дерматиттің өршуіне әкелмейтінін, оны нашарлатпайтынын және оның басталуына түрткі фактор бола алмайтынын есте ұстаған жөн.

Болжам

Пациенттердің көпшілігінде атопиялық дерматит симптомдары жасөспірімдік кезеңнің соңында немесе ересек болғанда жоғалады. Кейде сыртқы немесе ішкі факторлардың әсерінен олар қайта оралуы мүмкін, бірақ әдетте онша айқын болмайды және науқастарды көп мазаламайды. Алайда әрдайым бұлай бола бермейді. Кейбір науқастарда ауру ересек жасқа дейін сақталуы мүмкін, ауыр деңгейде өршуі және өмір сапасына, әсіресе емделмеген жағдайда айтарлықтай кедергі келтіруі мүмкін.

Атопиялық дерматит — бұл дамуы мен үдеуінің барлық механизмдері жеткілікті зерттелмеген ауру. Атопиялық марш деп аталатын оқиғалардың дамуының қауіпті нұсқасы бар. Бұл атопиялық дерматиттен кейін бронх демікпесі мен аллергиялық ринит дамитын процесс^7,14. Мұндай сценарий емдеуде одан өткен тиянақтылықты қажет етеді.

Теріс нәтижеге жол бермеу үшін маман тағайындаған емге жауапкершілікпен қарап, емдеу курсын сақтау керек. Бұл жағдайда тұрақты ремиссияға қол жеткізу ықтималдығы жоғары.